De aanleiding
Op de Topografische kaart van 1963 staat op het toen nog hoogste punt van Kloosterhaar (NAP +27,2), een toren vermeld! Als we de kaart vergelijken met recente topografische kaarten zien we dat het gehele huidige terrein ten prooi is gevallen aan de zandwinning en als zodanig bijna onherkenbaar geworden.
De toren
Wat is dit nu voor een toren geweest? Het blijkt hier te gaan om een z.g.n. luchtwachttoren van het Korps Luchtwachtdienst (KLD) die onderdeel heeft uitgemaakt van een semigeheim netwerk van luchtwachttorens met vrijwillige waarnemers in Nederland ter bescherming van het Nederlandse luchtruim tegen bescherming van vliegtuigen uit de Sovjet-Unie. Het netwerk was onderdeel van het Commando Luchtverdediging van de Koninklijke Luchtmacht en functioneerde tussen 1950 en 1964 tijdens de Koude Oorlog. Naast het doorgeven van vliegtuigmeldingen, meldden de vrijwilligers ook de lokale situatie en het weer. De luchtwachttorens waren onderdeel van een netwerk van 276 posten verspreid over heel Nederland en werden op fietsafstand van nabijgelegen dorpen geplaatst, zodat vrijwilligers altijd snel ter plaatse konden zijn. Van deze posten hadden 137 plaats in bestaande gebouwen zoals molens, zuivelfabrieken, watertorens enz. 138 stuks uitkijkposten werden hiervoor speciaal gebouwd waaronder dus ook de toren van Kloosterhaar. Van deze oorspronkelijke 138 torens resteren er nog slechts 19 waarvan een paar in 2008 de status van militair erfgoed of Provinciaal monument hebben gekregen. Vanuit een luchtwachtpost konden vliegtuigen op gehoor tot 8 km waargenomen worden. Om iedere post werd dan ook een geluidscirkel van 8 km getrokken, zodat de posten van één kring niet verder dan 16 km uit elkaar kwamen te liggen. Een visuele eis was dat de luchtwachtpost een waarnemingshoogte van minimaal 5 tot 8 had. Dit werd bewerkstelligd in de hoogte bepaling van de torens. Deze hoogte varieerde van 2,52 m tot 31,02 m waarbij 23 modellen werden toegepast!
Uniek
De uitvoering van onze toren was door haar hoge natuurlijke grondslag bepaald tot model 8-252 zijnde 2,52 m hoog tot aan de voet van de observatiecabine, de totale hoogte was dan 4,05 m! De benaming toren is hiermee wat overtrokken maar het was hiermee in dat opzicht uniek in Overijssel, Drenthe en Gelderland. Het netwerk was opgedeeld in groepen, kringen en posten. Totaal waren er acht groepen. De luchtwachttoren in ons dorp viel onder de groep 1.Deventer. Te samen met de luchtwachtposten 2.Vasse (Braamberg) en 3.Almelo (stoomspinnerij) vormde de luchtwachtpost 1.Kloosterhaar kring C. Door deze indeling kreeg post Kloosterhaar de codering 1-C-1. Veruit de meeste kringen bestonden uit 3 posten waarbij deze driehoeken vormden.
De bouw
Volgens een archiefstuk uit 1952 is de toren gereedgekomen tussen 7 maart en 15 juli 1952. De torens waren gebouwd in ’raatbouw’-stijl en waren ontworpen door architect M. Zwaagstra en ontwikkeld door de N.V. Raatbouw. De fundatie bestond uit een betonnen onderstel, dat werd geleverd door Schokbeton uit Kampen. Hierop kwam de toren bestaande uit vier elementaire verticale betonnen balken. Om de twee meter werden de verticale balken verbonden door horizontale balken. Hiertussen werden de raatbouw-elementen met gegalvaniseerde bouten gemonteerd. Het plateau dat een borstwering had van ongeveer 1,50 m, was bereikbaar via een houten trap. Het grondoppervlak van de toren was circa 5 x 3,5 meter. Het observatieplatform was circa 3,5 x 3,5 meter. In het midden van dit platform stond een ronde tafel opgesteld waarop een kaart van de omgeving werd geplaatst, met de positie van de toren in het midden daarvan. Op dat centrum van de kaart kon vervolgens een statief met een vizierkijker en een aanwijsnaald geplaatst worden. Aan de zuidzijde van het platform bevond zich een overdekte schuilnis met een verlaagde bodem met houten bankjes. De schuilnis belemmerde op deze manier niet het uitzicht op het observatieplatform. De toren was toegankelijk via een houten deur. Om beklimming van buitenaf tegen te gaan werden de torens tot op een hoogte van 8 raten (2,30 m) betegeld. De borstwering was om inwerking van scherven en exploderende projectielen tegen te gaan zowel aan de binnen- als de buitenzijde betegeld. De luchtwachttoren van Kloosterhaar was hiermee in zijn geheel betegeld! De bouwkosten van de Kloosterhaarse toren waren destijds f. 1.500,- voor fundering en f. 5.200,- voor de toren.
De vrijwillige luchtwachter
Over de vrijwillige luchtwachters die actief zijn geweest bij luchtwachtpost Kloosterhaar is na onderzoek iets meer bekend geworden. In vredestijd werden de luchtwachtposten allen bij oefeningen gebruikt. De bemanning bestond telkens uit twee personen die na 3 uur werden afgelost. De luchtwachters droegen een speciaal uniform en moesten vooraf een opleiding volgen die regionaal in cafés en schoollokalen in de avonduren werden gegeven. Sporadisch verkreeg men schietoefening op een militaire kazerne. Geoefend werd er op zaterdagmiddag omdat men in die tijd nog zaterdagsmorgens werken moest. De lessen bestonden uit militaire vorming, krijgstucht, vliegtuigherkenning en meldingsprocedures. Ook kreeg men les in weerkunde zoals o.a. het herkennen van de verschillende soorten bewolking. Dit was van belang omdat men zo bij nauwe benadering kon bepalen hoe hoog een gesignaleerd vliegtuig vloog. Voor deelname aan een oefening ontving men f. 1,- Daarbij verkreeg men vrijstelling om op herhaling te hoeven komen voor militaire dienst.
De afbraak
De luchtwachttorens waren geen lang leven beschoren. Begin jaren zestig was het gehele systeem door de techniek ingehaald. De vliegtuigen waren steeds sneller geworden en het gebruik van radar was sterk verbeterd. Ook was de constructie van de torens door het gebruik van gewapend beton, met slechts een dun betoonlaagje op de wapening en de vele openingen, zeer gevoelig voor weersinvloeden en betonrot. De toren kwam ten prooi aan de elementen en raakte in verval. Rond 1964 werd de toren afgebroken. Bernhard Immink kwam in het bezit van de overblijfselen en maakte er een achterwand in zijn schuur van. Navraag hierover bij zoon Benny Immink bracht de verassing aan het licht dat de raatelementen tot op de dag van vandaag bewaard gebleven zijn en dienst doen als paardenstalling!
Onderzoek
Door nader onderzoek kregen wij een aantal namen boven water van voormalige luchtwachters van de Luchtwachttoren Kloosterhaar. Een hiervan is Derk Jan Ekkel. Derk Jan is na zijn dienstperiode negen jaar luchtwachter geweest. De toren Kloosterhaar had dus code 1-C-1. Derk Jan wist nog dat bij radio-melding de aankondiging “Cuba” was, dit was afgeleid van de “C”. De oefeningen vonden gezamenlijk dus met de andere beide luchtwacht eenheden uit de kring plaats. Op maandagavond kreeg men les. Dit geschiedde bij toerbeurt in café Biglaar in Kloosterhaar, café Nijhuis in Vasse en in de kantine van textielfabriek Van Heek-Scholco in Almelo. Derk Jan had de rang van soldaat 1e klas. De eerste postcommandant van de Luchtwachttoren was H. de Boer E178. Later was dit Cornelis de Bruin, die toentertijd aan de Van Roijensweg woonachtig was. De postcommandant had ook de sleutel van de toren. Andere namen waren Wolter Klinkien, Welmer Schipper, Willem Smit, Piet Stellinga, en Jan Schipper. Willem Smit, die nu in Goor woonachtig is, vertelde nog dat hij destijds een keer op een zondagochtend op zijn brommertje naar de toren was gegaan om deze te fotograferen. Dit mocht eigenlijk niet omdat het allemaal wat geheim was. Helaas zijn deze foto’s verloren gegaan! Tot op heden hebben wij nog geen foto van deze luchtwachttoren kunnen achterhalen. In 1964 kwam een eind aan deze luchtwachtbewakingsstrategie. Door de komst van radars en straalvliegtuigen bleek de gehele opzet achterhaald. De luchtwachters moesten hun uniformen inleveren op Vliegbasis Twente. Voor de trouwe dienst ontving men een oorkonde.
Informatie afkomstig van:
– Boek Luchtwachttorens in Nederland ISBN 90-70146-10-7
– Dorpsarchief Kloosterhaar
– Diverse ooggetuigen en betrokkenen.
– Sandra van Lochem, historisch geograaf Zeist.
Wie meer bijzonderheden weet over de ’luchtwachters’ of nog foto’s of documenten heeft van de luchtwachttoren verzoeken wij contact met ons op te nemen. Bij voorbaat alvast hartelijk dank!